اخراج کارگر؛ چه زمانی قانونی است؟
اخراج کارگر یکی از حساس‌ترین و چالش‌برانگیزترین موضوعات در روابط کاری میان کارگر و کارفرماست. این مسئله نه‌تنها جنبه اقتصادی و اجتماعی دارد، بلکه می‌تواند پیامدهای حقوقی مهمی نیز برای هر دو طرف در پی داشته باشد. در حالی که کارفرما ممکن است در مواردی احساس کند ادامه همکاری امکان‌پذیر نیست، قانون کار ایران با هدف حمایت از کارگر شرایط اخراج را محدود کرده و آن را تنها در موارد مشخص و با رعایت تشریفات خاصی مجاز دانسته است. به همین دلیل، آگاهی از شرایط قانونی اخراج کارگر هم برای کارفرمایان ضروری است تا از مسئولیت‌های حقوقی در امان بمانند و هم برای کارگران تا از حقوق خود در برابر اخراج غیرقانونی دفاع کنند.
مفهوم اخراج کارگر در قانون کار
اخراج در معنای حقوقی، خاتمه یک‌جانبه رابطه کاری از سوی کارفرما بدون رضایت کارگر است. از دید قانون کار، این اقدام تنها در شرایطی که قانون مشخص کرده باشد مشروع و معتبر است و در غیر این صورت، کارگر می‌تواند به مراجع حل اختلاف مراجعه کرده و خواستار بازگشت به کار یا دریافت خسارت شود.
قانون کار ایران با رویکرد حمایتی از کارگران، اصل را بر ادامه همکاری و امنیت شغلی قرار داده و اخراج را به‌عنوان آخرین راه‌حل در نظر گرفته است. بنابراین، کارفرما نمی‌تواند صرفاً بر اساس میل شخصی یا تصمیم ناگهانی اقدام به اخراج کند.
موارد قانونی اخراج کارگر
مطابق ماده ۲۷ قانون کار، کارفرما تنها در شرایط خاصی می‌تواند کارگر را اخراج کند. این شرایط عمدتاً به دو دسته تقسیم می‌شوند: قصور در انجام وظایف شغلی و نقض آیین‌نامه‌های انضباطی محل کار. در ادامه به بررسی مهم‌ترین مصادیق می‌پردازیم:
۱. قصور در انجام وظایف شغلی
یکی از مهم‌ترین دلایل اخراج کارگر، قصور یا کوتاهی در انجام وظایف کاری است. برای مثال:
انجام ندادن وظایف محوله به‌صورت مکرر
تاخیرهای غیرموجه و بی‌نظمی مداوم
ترک کار بدون اطلاع و اجازه
عدم رعایت دستورالعمل‌های کاری یا ایمنی
در این موارد، کارفرما موظف است ابتدا با اخطار کتبی موضوع را به کارگر اطلاع دهد و به او فرصت اصلاح رفتار بدهد. اگر قصور ادامه یافت، کارفرما می‌تواند موضوع را به شورای اسلامی کار یا هیأت تشخیص اداره کار ارجاع دهد. تنها در صورت تأیید مرجع مربوطه، اخراج قانونی خواهد بود.
۲. تخلف از آیین‌نامه‌های انضباطی
تخلف از آیین‌نامه‌های داخلی کارگاه یا شرکت نیز می‌تواند از دلایل اخراج باشد. این تخلفات شامل رفتارهای نادرست، بی‌احترامی به همکاران یا کارفرما، آسیب عمدی به اموال شرکت و موارد مشابه است. البته آیین‌نامه‌های انضباطی باید به تأیید وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی رسیده باشند تا بتوانند مبنای قانونی برای اخراج قرار گیرند.
۳. غیبت غیرموجه
غیبت‌های مکرر و بدون دلیل موجه یکی از مصادیق رایج فسخ قرارداد از سوی کارفرماست. در این حالت نیز باید ابتدا اخطار کتبی داده شود و در صورت تکرار، اخراج از طریق مراجع قانونی تأیید گردد.
۴. رفتارهای مجرمانه یا خیانت در امانت
در صورتی که کارگر مرتکب جرم در محیط کار شود، مانند سرقت، افشای اسرار کاری یا خیانت در امانت، کارفرما می‌تواند قرارداد را فسخ کرده و کارگر را اخراج کند. در چنین مواردی معمولاً موضوع به مراجع قضایی ارجاع داده می‌شود و رأی دادگاه می‌تواند مبنای خاتمه رابطه کاری باشد.
تشریفات قانونی اخراج کارگر
اخراج کارگر حتی در صورت وجود دلایل موجه، نیازمند رعایت تشریفات خاصی است. عدم رعایت این تشریفات می‌تواند اخراج را غیرقانونی کند و باعث بازگشت کارگر به کار یا الزام کارفرما به پرداخت خسارت شود. مهم‌ترین این مراحل عبارت‌اند از:
ارائه اخطار کتبی و مستندسازی تخلف یا قصور
ارجاع موضوع به شورای اسلامی کار یا هیأت تشخیص اداره کار
دریافت رأی یا تأییدیه از مراجع قانونی
پرداخت حقوق و مزایای معوقه و حق سنوات
اخراج بدون طی این مراحل از دید قانون فاقد اعتبار است.
اخراج غیرقانونی و پیامدهای آن
اخراج کارگر بدون وجود دلایل موجه یا بدون طی مراحل قانونی، اخراج غیرقانونی محسوب می‌شود. در این حالت، کارگر حق دارد به هیأت تشخیص اداره کار شکایت کند. اگر مرجع رسیدگی اخراج را غیرموجه بداند، معمولاً یکی از دو حکم زیر صادر می‌شود:
بازگشت کارگر به محل کار و ادامه همکاری
پرداخت خسارت، حق سنوات و حقوق ایام بلاتکلیفی
ایام بلاتکلیفی به مدت زمانی گفته می‌شود که کارگر به‌دلیل اخراج غیرقانونی بیکار بوده است. کارفرما موظف است دستمزد این مدت را نیز بپردازد.
اخراج در قراردادهای موقت و دائم
قانون کار میان اخراج کارگر در قراردادهای موقت و دائم تفاوتی قائل نشده است. در هر دو حالت، کارفرما تنها در صورت وجود دلایل موجه و رعایت تشریفات قانونی می‌تواند اقدام به اخراج کند. با این حال، در قراردادهای موقت معمولاً با پایان مدت قرارداد رابطه کاری به‌طور خودکار خاتمه می‌یابد و نیازی به اخراج نیست. اما اگر کارفرما پیش از پایان مدت قرارداد بخواهد همکاری را خاتمه دهد، باید دلایل قانونی ارائه کند.
اخراج در دوره آزمایشی
مطابق ماده ۱۱ قانون کار، در دوره آزمایشی هر یک از طرفین می‌توانند بدون ارائه دلیل قرارداد را فسخ کنند. اگر فسخ از سوی کارفرما باشد، باید حقوق مدت انجام‌شده کار را پرداخت کند. اگر از سوی کارگر باشد، کارفرما الزامی به پرداخت خسارت ندارد.
حمایت قانون از کارگران در برابر اخراج
قانون کار ایران با رویکرد حمایتی از کارگران، اخراج را تنها در شرایط استثنایی مجاز دانسته است. این حمایت‌ها شامل موارد زیر می‌شود:
الزام کارفرما به ارائه دلایل موجه
نظارت مراجع حل اختلاف بر صحت اخراج
امکان بازگشت به کار در صورت اخراج غیرقانونی
پرداخت خسارت به کارگر در صورت اخراج ناموجه
این حمایت‌ها با هدف جلوگیری از سوء‌استفاده کارفرما از قدرت اقتصادی و حفظ امنیت شغلی کارگران طراحی شده‌اند.
نقش مراجع حل اختلاف در پرونده‌های اخراج
در صورت بروز اختلاف بر سر اخراج، هیأت تشخیص و هیأت حل اختلاف اداره کار مرجع رسیدگی خواهند بود. این مراجع با بررسی دلایل، مدارک و شواهد، تصمیم می‌گیرند که اخراج قانونی بوده یا خیر. احکام این مراجع لازم‌الاجراست و در صورت لزوم کارفرما ملزم به بازگرداندن کارگر یا پرداخت خسارت می‌شود.
نتیجه‌گیری
اخراج کارگر در حقوق کار ایران اقدامی استثنایی و مشروط به شرایط خاص است. کارفرما تنها در صورت اثبات قصور، تخلف یا نقض آیین‌نامه‌ها و پس از طی مراحل قانونی می‌تواند قرارداد را فسخ کند. اخراج بدون دلیل موجه یا بدون رعایت تشریفات قانونی غیرقانونی محسوب می‌شود و می‌تواند برای کارفرما تبعات مالی و قضایی سنگینی به همراه داشته باشد. از سوی دیگر، کارگران نیز باید از حقوق خود آگاه باشند تا در صورت مواجهه با اخراج ناعادلانه بتوانند از ابزارهای قانونی برای دفاع از حقوق خود استفاده کنند.
معرفی موسسه حقوقی عدالت‌دانان
اگر شما در زمینه‌ی اخراج کارگر، فسخ قرارداد، یا شکایت از اخراج غیرقانونی نیاز به مشاوره تخصصی دارید، موسسه حقوقی عدالت‌دانان با بهره‌گیری از وکلای پایه‌یک دادگستری و مشاوران مجرب آماده ارائه خدمات حقوقی در این حوزه است. برای دریافت اطلاعات بیشتر و مشاوره می‌توانید به وب‌سایت رسمی موسسه مراجعه نمایید: edalatdanan.com